Thursday, November 29, 2007

Artikel


Sastra pedhalangan mangrupi rekabasa sastra sing diangge para dhalang neng pakeliran. Jenis sastra pedhalangan saged diperang dados wolung perkawis, yaiku suluk pelungan utawi murwa, janturan utawi nyandra, pocapan, suluk, ginem utawi antawacana, lelagon, swara, lan carita.

Suluk

Suluk pelungan utawi murwa mangrupi suluk bubuka pakeliran sing ditembangke ki dhalang neng wiwitan pakelirane. Pelungan kalebet salah sawiji jenis puisi pedhalangan. Suluk pelungan dados ciri khas pedhalangan Jawi Wetanan, lan suluk murwa dados ciri khas pedhalangan Jawi Kilen. Pedalangan Jawi Tengah boten ngangge suluk pelungan utawi murwa, bubukane ngangge janturan jejer. Conto suluk pelungan Jawi Wetanan ing ngandhap niki pinetik saka "Serat Wewaton Padhalangan Jawi Wetanan" anggitan Soenarto Timoer:

Sun miwiti andhalang. Wayangingsun minangka bambang paesan, kelire jagad dumadi, larapan naga papasehan, pracik tapeling jagad gumelar, yana drojog sangga
bawana. Ligan rajeg wesi, blencong kencana, urube luber kadya Hyang Bathara Surya, Kothaking wayang kayu cendhana sari. Tutuping dhuwur kadya kusuma, kepyake gelap angampar....

Jenis suluk liyane sendhon, gregetsaut, lan ada-ada. Sendhon menika suluk kangge nggambaraken kahanan sedihing ati. Gregetsaut suluk kangge nggambaraken muntabing ati. Ada-ada suluk kangge mggambaraken kahanan ingkang mirisi.

Janturan

Janturan mangrupi paparan cerita ngangge basa prosa utawi gancaran dhalang kangge nyariyosake jejer utawi adhegan siji negari, kahanan panggonan, watek wayang, lan perkawis sing dirembag ngangge iringan gamelan. Conto janturan ing ngandhap kapetik saking "Janturan lan Pocapan Ringgit Purwo" ingkang kahimpun dening Anom Sukatno:

Swuh rep data pitana. Hanenggih negai pundi ta ingkang kaeka adi dasa purwa. Eka marang sawiji, adi linangkung, dasa sepuluh, purwa marang wiwitan. Sanadyan kathah titahing dewa ingkang sinangga ing pertiwi, kinasongan ing akasa, kinapit samodra racak sami anggana raras, nanging datan kadya ingkang ginupit ing dalu mangke, ingkang sinebat Negari Hastina, inggih Gajahoya, Limanbenawi....

Pocapan

Pocapan mirip sareng janturan nanging boten ngangge iringan gamelan, namung ngangge iringan dhodhogan cempala. Conto pocapan ing ngandhap kapetik saking "Serat Pedhalangan Lampahan Wirotho Parwo" anggitanipun Ki Purwadi:

Lah ing kana ta wau, samya geder bantah binantah katungka praptaning nalendra Trigarta, Prabu Susarma ingkang minggah ing Sitihinggil nagari Ngastina tranyak-tranyak pindha sata ngupadi boga.

Antawacana

Antawacana utawi gineman, yaiku caturan wayang neng sajeroning adhegan. Antawacana sami kaliyan dialog neng drama, bentene dialog drama dicaturake tiyang kathah, nanging antawacana dicaturaken dhalang piyambak. Kangge antawacana wayang, dhalang kedhah saged ngolah wanda swarane supados benten kaliyan caturan wayang-wayang piyambak-piyambak. Bentenipun wanda swara wonten ing basa lesan; kangge basa tulis dipun bentenaken ngangge nami wayang lan logat caturan tulisane.

KRESNA: Eladalah, Yayi, Yayi Setiaki.
SETIAKI: Kula nun.
KRESNA: Kakang Patih Udawa.
UDAWA: Lo, lo, lo, Hahahah… pun kakang Patih Udawa.

Lelagon

Lelagon mangrupi tembang sing biasane ditembangke Pesindhen utawi waranggana lan wiraswara. Nanging lelagon ugi kalebet rumpaka dhalang yaiku, lelagon sing diangge neng limbukan utawi dagelan. Panakawan biasane guyonan sareng lelagon. Sekar-sekar sing kulina diangge neng gara-gara kathah jenise, wiwit saka sekar-sekar klasik ngantos lagu-lagu modern.

Swara

Saliyane suluk, janturan, antawacana,lan lelagon, sastra pedhalangan ugi ngangge swara kangge nyarengi sabetan neng adhegan bandayuda okol begalan pati. Swara saged mangrupi sautan, adhuhan, lelaran lan onomatopia. Swara neng adhegan bandayuda pakeliran wayang dados luwih rame lantaran diiringi ngangge gamelan sing saluyu kaliyan adhegane. Ewadene swara neng basa tulis saged ngangge teknik tatatulis komik. Conto swara basa tulis neng andhap dicatet saka Lakonet garapan Ki Harsono Siswocarito:

“Khhk-cuah! Buta edan!”—(Clap!)—“Ciiaatt!”—(Jder!) Adujotos atos!
(Bet!)—“Hih!”—(Dez! Dig! Bugh!)—“Hegkh!”—(Bruk!)
“Ayo ngadheg, Dewa!” +
“D-du-uh… tob-ba-at….”
Didupak galak! (Brak!)—“Aakkhh!”
“Ayo maju,
Dewa!” + “Wani karo Brama?” + “Brama? O, iki jago Deksinapati: Dewa api kok
kakubeku? Ayo maju! Heaah!”—(Clap!) Serbutinju (Bugh!) dupakgalak
(Blak!)—“Rasakena dewa—heaah!”—(Blar!) keplaktelak! “Tobaatt!”

Carita

Carita sastra pedhalangan saged kaimpun ing carita pakem, gubahan, lan carangan. Carita pakem yaiku carita sing saluyu sareng kitab-kitab pawayangan kados Mahabharata, Ramayana, Pustaka Rajapurwa, lan liya-liyane. Carita gubahan yaiku carita ingkang sampun dipun rekacipta saluyu sareng jamane. Carita carangan mangrupi carita gagrag anyar sing anggitane saluyu sareng sastra pedhalangan gagrak anyar.

Tamtu sastra pedhalangan luwih maneka warna. Ing Tatar Sunda wonten Wayang golek gaya Bandung, gaya Bogor, sareng gaya Cirebon. Ing DKI wonten gaya Betawi. Ing Jawa Tengah wonten wayang kulit gaya Surakarta, gaya Yogyakarta, sareng gaya Banyumas. Ing Jawa Timur wonten gaya Jawi Wetanan. Ing luwar Jawa, wonten wayang kulit gaya Bali, gaya Banjar neng Kalimantan, gaya Sasak neng Nusa Tenggara. Sedaya punika dados tandha kabinekaanipun sastra pedhalangan Indonesia.

Lakonet Jawa

Lakonet gabungan saka tembung "lakon" lan "internet" gawean Ki Harsono Siswocarito. Lakonet mangrupi lakon-lakon wayang sing dipakeliraken ning kelirbeling utawi layarmaya internet. Lakonet disanggit ngangge kombinasi Sastra Pedhalangan mangrupi suluk (murwa, sendhon, gregetsaut, ada-ada) nyandra (janturan lan pocapan), antawacana (ginem), swara (omomatopia), lelagon (tembang), lan carita. Cariyos lakonet saka lakon-lakon wayang sing disanggit ngangge gagrak anyar. Lakonet lebet sawiji genre sastra elektronik saged ugi disebat wayang citra utawi wayang mediamaya. Salaku wayang gagrak anyar, lakonet saluyu sareng seni jaman informasi ning era globalisasi.

Rembagan
Teng niki kaula bade ngrebag babagan sastra pedhalangan sing dados konsep estetik Lakonet.

Murwa
Murwa utawi suluk bubuka teng inggil wau mangrupi gubahan saka sulu "Gumungan" ing Pedhalangan Sunda, nanging sampun dilauyuaken kaliyan lakonet sing ngangge "kelirbeling" utawi "layarmaya" kados:

Kelirbeling tabir Gusti
Tabire ya wong ngawayang
Wayang manut maring dalang
Dalange murba ing wayang
Kelire layarmaya Gusti

Nyandra

Nyandra utawi janturan ngangge tata tulis warta kados teng koran. Tempat jejer negari kanggo huruf ageng sedaya, lajeng diterasanken janturan.

MERCUKUNDA, SURALAYA.—Sang Hyang Pramesti Guru Jagatnata, ya Sang Hyang Otipati Pangawasa Jagat Triloka, linggih ing kursi Gading Gilang Kencana, dipunadhep dening para dewa, para batara, para sang hyang, para widadara, para hapsara sadaya warga Swargaloka.

Antawacana

Antawacana utawi ginem ngangge tata tulis drama. Jeneng wayang ditulis ngangge huruf ageng. Diterasaken caturan kados andhap niki.

JAGATNATA: Kakang Panji Narada, Kang—kados menapa kahanan ing Kahyangan iki? Kawah Candradimuka mangaladalad, magma murubmubyar, lindu kalabendhu geterbanter, Gerbang Selamatangkep padha retak, Istana risakporak. Prahara apa iki, Kang Panji?

NARADA: Aduh, Adi Guru—ampun sewu ampun. Sedaya menika gargara balamala raksasa saking negari Tunggulwesi kang dipunpimpin dening Jendral Nurkala Kalimantra. Piyambakipun nyuwun tahta swarga. Mekaten, Gusti Pramesti.

Swara

Swara utawi onomatopia neng adhegan sabetan bandayuda ogol begalan pati ngangge tata tulis komik. Sautan, adngluhan, lalaran, lan caturan neng sabetan ditulis neng jero tanda kutip. Swara onomatopia kados swara anteman, oncatan, lan tiban ditulis nang jero kurung.

“Kowe wani karo dewa?”
“Why not? Kowe jago, aku jago! Kowe lanang, aku lanang! Buktike: sapa luwih lanang, sapa luwih jagoan!”
“Khhk-cuah! Buta edan!”—(Clap!)—“Ciiaatt!”—(Jder!) Adujotos dados! (Bet!)—“Hih!”—(Dez! Dig! Bugh!)—“Hegkh!”—(Bruk!)
“Ayo ngadeg, Dewa!” + “D-du-uh… tob-ba-at….”
Dupak galak! (Brak!)—“Aakkhh!”

Lelagon

Lelagon sing wonten ing lakonet iki yaiku tembang "Lir Ilir" sing dicekak.

Lir ilir, lir ilir
Tandure wus sumilir

Carita

Cariyos lakonet niki mangrupi carangan amargi boten wonten pakemipun. Nanging pola cariyosipun saka cariyos Prabu Kalimataya sing mbedah Kahyangan nanging dipun pejahi dening Resi Manumayasa kados sing dikandhake Semar.

SEMAR: O, o, o… sapa mau? Nurkala Kalimantra! Pantes! Dheweke kuwi masih tunggal turunan karo raksasaraja Kalimataya sing mbedahbubrah Suralaya nanging ditumpastampis kambi maharesi nuklir Prof Manumayasa. Saiki ora ana jago jawata kejabi Jendral Arjuna.

Temtu lakonet punika namung salah sawiji conto kemawon ingkang mangke saged dipun kembangaken malih. Matur nuwun.

Prof Dr Bima Tanayatatwa



Anjrah kang puspita rum
Kasliring samirana mrih
Sekar mekar manekawarna
Maweh bebungahing driya
ASTINA.—Rektor Universitas Negeri Sokalima Prof Dr Durna, Dirjen Dikti Prof Dr Krepa, lan Mendikbud Prof Dr Bisma padha angadhep Presiden Duryudana.

KREPA: Ingkang Minulya Bapak Presiden Duryudana, Bapak Mendikbud Prof Dr Bisma ingkang kunurmatan, Bapak Rektor UNS Prof Dr Durna ingkang dipun tresnani, lan para bala Kurawa ingkang kula remeni—sugeng enjang! Ing kasempatan menika kula sedaya sengaja angadhep Bapak Presiden bade ngaturaken wartos wontenipun Perguruan Tinggi Swasta Mandiri, Universitas Bayupitu, ing Kurusetra, ingkang rektoripun Prof Dr Bima Tanayatatwa. PTSM punika dados saingan ingkang sanget awrat kangge PTN Astina. Mekaten boten, Prof?

DURNA: Leres! Malah langkung awrat tinimbang menika, PTSM dados memala marang stabilitas nasional Astina amargi sampun ndadosaken kampus kangge ajang bisnis lan politik praktis.

BISMA: Hmh! Boten etis kampus dados ajang bisnis. Saged pelik upami kampus dados ajang politik.

DURYUDANA: Sebebaya niku, Prof Dur?

SAKUNI: Prof Dur! Prof Dur! Ngelamun! Gaji mundhak tasih nguyung-wuyung, gethirpikir, suntrutcemberut wae. Hehehe… wonten masalah pribadi ya, Prof?

DURNA: Ah, Pak Kun isa-isane. Durna sampun bebersih ati saka kapentingan pribadi utawi famili demi negari. Boten demi gaji! Urip Durna dipun darmabaktiaken demi kemajengan pendidikan. Hasilipun boten sia-sia—Sokalima saged nyethak kopral dugi jendral, ketua RT dugi direktur PT, apadene pejabat, birokrat, teknokrat, lan konglomerat. Nanging, tobat tenan! Menapa prelu PTN elite Astina ancur mundur? No way! Luwih becik PTSM punika ditutup! mBebayani!

KARNA: Nuwun sewu, Pak! Pendidikan menika hak azasi menungsa. Menapa malih, Universitas Bayupitu wontening wewengkon Amarta.

BALADEWA: Heh, Karno! Karno! Aja crewet! Kowe dadi gubernur mergo memo Bapak Pres Dur! Dadi pejabat mergo bojo! Munggah pangkat mergo katebelece morotuwo! Arep kokehan polah! Krrk-cuah! Rak ngerti ajining diri!

SAKUNI: Hehehe… Astina boten ngakeni kedaulatan Amarta. Kapentingan Kurawa langkung utama! Pak Karna kedah mafhum.

DURNA: Nah, hahaha… cocok! Lajeng, awonipun PTSM sampun ngelairaken jenis profesor slebor, lektor door to door, asisten impoten, ilmuwan asongan, amargi pahitpailit sepi duit tebih doku. Lantaran boten wonten malih bonus panitia, uang jaga, lan duit koreksi ujian negari; boten wonten malih duit-oli akreditasi! Nah, hahaha… mekaten nggih, Prof Krepa?

KREPA: Inggih! Sanajan credit point kathah, credit coin bolak-balik butuh.

DURYUDANA: Becik! Tutup Bayupitu! Bubarke! Nek perlu ajurke!

DURNA: Nah, hahaha… acc!

DURYUDANA: Kapten Karto, kontek Angkatan Perang Astina!

KARTAMARMA: Sendika dhawuh!


“Divisi Banjarjumut, Divisi Banyutunalang, Divisi Banakeling, Divisi Ujunglautan, Divisi Awangga, Divisi Mandraka, Divisi Mandura—sigra tumindak!”
“Leksanake!”


Rap sigrap sang Dursasana
Panglima wagyabala Astina!
Kurawa anggempur kampus
Mahasiswa agawe mampus

UNIVERSITAS BAYUPITU, AMARTA.—Rektor Prof Dr Bima Tanayatatwa nimbali Prof Bayu Kanetra pakar pithecoidology, Prof Bayu Maningrat pakar deusoidology, Prof Bayu Pulasia pakar gigantoidology, Prof Bayu Estibanda pakar monsteroidology, Prof Bayu Maruta pakar austroculture, Prof Bayu Baruna pakar oceanoculture, lan Prof Bayu Maenaka pakar neoculture.

BIMA: Para Profesor sing dakurmati! Apa para sedulur kabeh padha kuciwa marang tumindake bala Kurawa?

KANETRA: Temtu! Nanging dianggep dagelan kemawon. Toh saged beladiri.

PULASIA: Huahaha… bener! Gempuran menika boten wonten hartosipun kangge biomacrobot karyarekayasa kula.

ESTIBANDA: Ugi monsterobot samangke saged mbedahbubrah memala menika.

MANINGRAT: Dasar Kurawa! Wayang mbeling kados menika kumawani adol bagus. Nggaya! Khhkcuah!

MARUTA: Prelu diajar, Prof! Ben nyaho!

BARUNA: Bener! Anggite ngelmu kawruh namung wontening Universitas Negeri Sokalima, teknologi namung wontening Universitas Talkanda? Kemakikemlinthi! Gemagusmbagusi!

BIMA: Iyo! Tumindake militer Astina perlu dituntut. Siapke balayuda biomacrobot lan monsterobot kanggo ngajurmumur balamala Astina.

PULASIA: Sendika!

ESTIBANDA: OK!


“Divisi Gigantoid, Divisi Monsteroid, lan Divisi Pithecoid—sigra lumampah!”
“Lakonana!”


Para tamtama padha tumindak
Mawi kekiatan tembaktinumbak

Huru-hara
Gara-gara

TUMARITIS, DESA DADAPAN.—Panakawan padha dagelan.


“Helo, Frens—ahihi… ogut Bagong! Okap kokab? Sip! Rin, Nur—gimokan yudisium? Hebring-hebring so pasti! Ahihi… mane sih ba’ang Petruk? Sokin dong!”
“Hehe… mudik ngurban ya, Gong? Pake mrokem segala! Neko-neko! Biasane nyeluk kang, malah njangkar, saiki ba’ang.”
“Lho kok nepsong?”
“Ora gething! Nganggo basa Jawa sing becik lan bener. Nek arep nganggo basa Inggris ugi sing becik lan bener.”
“Prex! Sok ahli! Sok linguis! Emange ogut wong kursusan. Ngerti aku rak katam es-de arep diwulang. Cuih! Ben salah asal endah. Gawe keselsebel wae!”
“Hehehe… Gong, rak sah melolo, mengko copot lho matamu.”
“Ben!”
“Kowe ngerti, Gong? Sugih teknik kere kritik iku dhudhu seni sing apik. Seratan sugih gaya tanpa idea dhudhu sastra.”
(Duuut!)
“Phuah! Ngentut!”


Yu yus tu bi mai parti dol
Bat now yu sey de parti’s oper


“Gareng meneh sok ngerock, rak faseh wae ndadak ngoceh.”
“Huaha… Yeah! K’yu.”
“Wis—de bokaps kams!”


SEMAR: Mangga padha madosi Pak Bima. Dateng pundi tindakipun, Pak Jun?

ARJUNA: Boten ngertos, Pak Semar.

Panakawan lan Arjuna
Ngambah dalan acala

Raksasabala kagiri-giri
Malasatru sang paraguru

RIMBA PRINGGACALA.—Ing Madyaning wana Jendral Arjuna lan Panakawan padha ngadhepi begalan lan rampogan.


“L-liat, Lung! A-ada m-mangsa, ayo dibom, Gog!”
“Ko’e! Eh, sst! Awas kuwi gajah Pandawa.”
(Jleg!)—“Mandeg!”
“Hmh, kowe sapa?”
“Heh, m-masa k-kon g-gak k-kenal tokoh se-s-sebeken Cakil? A-aja bacut!—(Dor!)—“Aakkhh… m-mati a-ak-u, Gooog!”
“Hah, Cakil ko’it! Bodat! Lanang ayu wani satru. Brokis! Gua caw lu—hiiaatt!”—(Gusrak!) + (Jdak!)—“Aduh! Benjut aku… aduuhh.” + “Awas Bragalba!”—(Dor!)
“Nuuh, Mrangalma ngo’it! Nyangil ngonyor! Ngawat nih—mla’i, Ngoog!”—(Pletak!)—“Anuh! Ngo’it angu!”—(Buzrak!)
“Ahihi… Truk, tumpaskandas kae Buta GPK.”
“Hehehe… culun sih!”


Buta-buta ribut
Kabeh padha mawut

Ing madya wana Arjuna
Kapethuk Prof Durna

DURNA: Nah, hahaha… kabeneran ketemu, Jendral Juna.

ARJUNA: Lho! Prof Dur ajeng teng—?

DURNA: Gawat, Pak Jun! Kula nilar Sokalima amargi wonten kudeta ing Astina. Pres Dur digusur! Kurawa padha kabur!

ARJUNA: Sinten ingkang migawe?

DURNA: Ponggawa gawean—wadyabala biomacrobot lan monsterobot saking Divisi… ah, apa jenenge? Pokoke iku kabeh gaweane Universitas Bayupitu. Tulung, Jendral Juna—selametaken almamater.

ARJUNA: Inggih! Pak Semar—ayo menyang Astina.

SEMAR: Sumangga, Pak! Ayo, le!


“Oke!” + “Yo’e!” + “Asoy!”


Kebat Arjuna
Menyang Astina

Geger Bayupitu
Geser Balakuru

ASTINA.— Arjuna angadhap Prof Dr Bima Tanayatatwa.

ARJUNA: Nuwun sewu, Prof Bima—tumindak kados menika kuwanen sanget lan nunjangmalang kawicaksanan Pandawa. Demi wangsa Pandawa, kula nyuwun kaprajan Kurawa dipun pulihaken.

BIMA: Hmh, OK! Asal Regime Kurawa ora ngerongrong hak otonomi Universitas Bayupitu. Kejabi kuwi, kowe goleki disik Jendral Bratasena sing diculik lan dicemplungke neng tengah laut karo Marinir Astina.

ARJUNA: Hah? Dados, Jendral Bratasena diculik Kurawa! Aduh, pripun, Pak Semar?

SEMAR: Em-em-em, ahahaha… usah kuwatir, Jendral. Tan samar pamoring suksma anuksma, Prof Dr Bima Tanayatatwa punika Jendral Bratasena. Lan Prof Bayu Kanetra menika Prof emiritus Kapiwara saking Universitas Kendalisada, alias Jendral Purnawirawan Anoman.

BIMA: Bener kowe, Mar!

Lan jiwajembar Semar
Maweh obor profesor


Semarang, 8 Nopember 2007 Ki Harsono Siswocarito

Gitadarma Dr Mintaraga

Kembang sungsang cahya kunang
Kadia lintang gilang gumilang
Tembang hyang pangreka dalang
Dadia piwulang wong ngawayang
MERCUKUNDA, SURALAYA.—Maharaja Tribuwana Sang Hyang Otipati Pramesti Guru Jagatgirinata ya Sang Hyang Manikmaya maharaja diraja jagat pramudita linggih ing singgasana Dampar Kencana lemek babut permadani sutra rerenda permata tinaretes ing sosoca dipunadhep dening para dewa pemuka triloka samiya padha jajar denira pinara.

GIRINATA: Kakang Panji Kanekaputra, punapa memala triloka dereng sirep? Malah musibah tambah bubrah. Batara padha susah, batari padha sedih; lara hapsara parah, sakit hapsari perih. Iki mesti dipandegani, Kang Narada.

NARADA: Eladalah, Adi Guru—gawat kaliwatliwat! Mega abrit sangitwingit. Candradimuka umob datan sidemkalem, para dewa ora tentrem, Tribuwana kaya kobaran lantaran balabuta utusan Jendral Niwatakawaca ditampik ngalamar Supraba. Wadyabalane boten purun kondur menyang negari Manimantaka yen boten saged mboyong sang dewi. Mekaten, Indra?

INDRA: Hinggih! Supraba nampik asih nolak tresna Niwatakawaca. Kawula piyambak boten purun gadah menantu danawa. Khhkcuh! Boten pantes Buta mertuwane Dewa? Durhaka!

GIRINATA: O jagat dewa batara! Dasar balabuta ora kenal tatakrama. Kurangajar! Nek ora bisa diajar, hajar! Lamun ora purun mundur, gempur! Yen malah meksa, siksa! Usir bala danawa saka Suralaya.

NARADA: Sendika, Gusti!—Bayu! Siapke tentara triloka. Basmi balabuta Niwatakawaca!

BAYU: Sayagi!


“Batara Brama, Batara Surya, Batara Wisnu, Batara Bayu, Batara Sambu, Batara Kamajaya, Batara Yamadipati, Batara Kuwera, Batara Karaba, Batara Bermana, Batara Bermani, Batara Aswan, Batara Aswin, Batara Citragada, Batara Citrasena, Batara Sambodana, Batara Rawiatmaja, Batara Bermanakanda, Hyang Dewatama, Hyang Dewanggana, Hyang Dewasana, Hyang Dewangkara, Hyang Pancadewa, Hyang Pancaweda, Hyang Patuk, Hyang Temboro,—siap gerak!”
“Hinggih! Hinggih! Hinggih!—”


Bala Tribuwana
Pada siapsiaga

Bala buta
Pada laga

GERBANG SELAMATANGKEP.—Balabuta sigra adulaga demi meksa para dewa masrahke Supraba. Tatalaga Jendral Krudaksa, Panglima Manimantaka, katon megadigdaya. Ing sisih kiwa ana Kolonel Duskerta; ing sisih tengen, Kapten Wirakta; lan ing wingking, Letnan Kalawaktra.

KRUDAKSA: Krrkzuh! Dewa-dewa! Nolak cinta Gusti Niwatakawaca artine jaluka memala. Nek Supraba ora diserahke, Kahyangan Solendrabawana bakal kiamat! Malah Suralaya bakal rusakporak, ajurmumur, sirna-binasa. Krrkzuh!

DUSKERTA: Bener! Aja dumeh dewa! Buta bisa duwe bini widadari. Kanggo ndandani katurunan! Sanadyan buta tengik, bini cantik; sanadyan Buta mambu, bini ayu; sanadyan Buta, bini Supraba. Asik ra! Hehehe….

WIRAKTA: Iya! Supraba emang moy. Dasar widadari—ayune tanpa tanding, endahe tanpa cela! Oh, Supradin, eh, Suprana, halah! Salah mulu—Supra apa?

KALAWAKTRA: Walakadalah, Gusti! Pirsani! Gapura dibuka! Para dewa ngangkat senjata!

KRUDAKSA: Keparat! Serbu!

“Serbu! Serbu! Serbu!—”

Serbu buta
Satru dewa

Garangtandang!
Tunjangmalang!

“Ayo maju, Dewa!” + “Wani karo Brama?” + “Brama? O, iki jago Deksinapati: Dewa geni kok kakubeku? Ayo maju! Heaah!”—(Clap!) Ngantembogem (Bugh!) sepakgalak (Blak!)—“Rasakena dewa—heaah!”—(Blar!) keplaktelak! “Tobaatt!”

Tatu datan kepetung!
Lara datan kebilang!

“Endi jago dewa?” + “Bayu: ayo maju!” + Adujotos (Jduk!) sepakgalak (Jdak!)—‘Hgkh! Hoekh ooo hfuh! Buta edan! Nglimpe! Aduh… ooo! Tobaat!”—(Bruk!) + “Cilaka, Surya!” + “Wisnu, mundur!”

Dewa tempur
Pada mundur

NARADA: Cilaka, Adi Guru! Balabuta gagahmegadigdaya mahasakti mandraguna! Para dewa datan daya upaya. Pripun iki?

GIRINATA: Tenang, Kang Panji! Indra, sigra sira tumindak madosi jago jawata. Lumampaha menyang Indrakila—temoni Prof Mintaraga.

INDRA: Sendika, Gusti!

Sigra Batara Indra
Menyang Indrakila

Pada madiacarita
Mangsa gara-gara

KARANG KADEMPEL.—Kampung ing pereng gunung pepayung layung. Swasanane kerasa begja! Kubah gunung Indrakila katon endahmewahmegah! Lamat-lamat kidung ngalayung teng duwur saung. Panakawan padha geguyonan.

Gandasari buah ati
Pujaan urang sadaya
Buku pinuh kupapaes
Alus jadi patamanan

“Hehe… Asmarandana Sunda! Enak ki. Ehm, nunggu bos nuju konsentrasi, kontemplasi, en meditasi—ngene rasane: aneh! Eh, wingi digoda widadari Suralaya, malah cuek bae! Widadari lentik ora dilirik! Malah kula sing manatahan. Hehe….”
“Ngono kuwi, Gong—prihatin: taparekacipta demi manggayuh karaharjaning praja mamayuayuning bawana.”
“Eh, Reng—ana apa?”
“Gawat! Celeng nang Lab!”
“Hah? Ayo ndelo!”

MINTARAGA: Kawula sing nembak!

PADYA: Kawula, penembake!

SEMAR: Mbok wis, Indra!

INDRA: Hahaha… nuwunsewu, Wa Semar—kawula nyamar lan nggoda Mintaraga demi Suralaya. Piyambake disuwun dados jago jawata kangge numpastampis balabuta Niwatakawaca. Piye, Prof?

MINTARAGA: Sayagi. Nanging kawula nyuwun dikancani Jeng Supraba.

INDRA: Sae.

Mintaraga sigra
Midamel darma

Garang tandang
Perang kembang

RIMBAMALA.—Mintaraga aduyuda sareng bala Manimantaka.

“M-mandeg! S-sapa s-sira?”
“Truk, sikat yu!”
“Siplah!”—(Duk! Bugh!) Ambruktakluk (Blug! Gludug!)—“Iki rasakna! Hih!”—(Jplak! Gdubrak!)—“Aaawww!”
“Bah! Keparat! Kaladurga, Kaladurjana, Kaladuraksa, Kala-durmala, Kalastuwila, Kaladaksa, Kaladarba, Kalagarba, Kala-duskerta, Kaladusta, Kaladursila—majuserbu!”
“Reng, embat granat!” + “Okelah!”—(Plas!)

(BLAARR!)

Balabuta
Fanalaga

Boten antawis dangu
Supraba njur ketemu

SUPRABA: Helo, Prof! Punapa sih aku kudu melu? Aku risih kambi Buta kae. Hiiyy… jijay!

MINTARAGA: Emansipasi! Iki sengketa cinta sing dadi konflik politik multipelik. Wanoja cantik, asal cerdik, bisa dadi aset politik. Coba dipikir! Nganggo dalih ditolak cinta, Niwatakawaca badhe ngelabrak Suralaya. Resistensi libido dadi agresi destrudo. Bahaya! Kuwi kudu ditembaktelak! Nah, ben denen mbuka rahasia, sira rayu—puji sampe risiati, goda sampe lena purwa daksina, lulu sampe mabuktakluk!

SUPRABA: OK.

Mintaraga lan Supraba
Menyang Manimantaka

Gita asmara buta
Ala Niwatakawaca

MANIMANTAKA.—Sigra wara kocapa mukamurka Jendral Niwatakawaca dadia mahasuka kala Supraba denira pinara.

NIWATAKAWACA: Hait, Supraba! Huahahaha… akhire sampeyan datang, oh… Supraba, widadari cantiklentiksimpatik, gadis manisromantis, dara eloksemokmontok, perawan rupawan-nanmenawan, wanoja jelitamahajuita, oh… Supraba, dilirik asik, dipandeng seneng, ditatap sedap, oh… Supraba, kawit awal kawula kataji kepati-pati, kawit biyen kawula tresnacinta, oh… Supraba, coba kawula kurang apa? Maharaja, kayaraya, oh… Supraba, kawula emang hmh! Ngerti ra kuwi apa? Huahahaha….

SUPRABA: So pasti, Oom! Wow! Manimantaka indahmewah mahamegah serba raksasa! Getun aku ora kawit biyen gelem karo si Oom. Huuh, papi sih, neko-neko! Maaf ya, Oom? Bener ki aku tresnacinta si Oom. Sandyan Buta, Oom raja, kaya, perkasa….

NIWATAKAWACA: Huahahaha… bener, oh… Supraba, sapa bae ora ana sing bisa nandingi kawula! Sing tangguhplusampuh, kawula sing hebatmahakuat, gagahmegadigdaya, oh… Supraba, lantaran pinter ngerahasiakna pengapesan—

SUPRABA: Pengapesan apa?

NIWATAKAWACA: Ilat!

Rahasia diungkap
Pasopati nancap

Niwatakawaca
Sirnaperlaya

Semarang, 4 Nopember 2007 Ki Harsono Siswocarito

Nurkala Kalimantra Gawe Geger Suralaya

Lakonet gabungan saka tembung "lakon" lan "internet" gawean Ki Harsono Siswocarito. Lakonet mangrupi lakon-lakon wayang sing dipakeliraken ning kelirbeling utawi layarmaya internet. Lakonet disanggit ngangge kombinasi Sastra Pedhalangan mangrupi suluk (murwa, sendhon, gregetsaut, ada-ada) nyandra (janturan lan pocapan), antawacana (ginem), swara (omomatopia), lelagon (tembang), lan carita. Cariyos lakonet saka lakon-lakon wayang sing disanggit ngangge gagrak anyar. Lakonet lebet sawiji genre sastra elektronik saged ugi disebat wayang citra utawi wayang mediamaya. Salaku wayang gagrak anyar, lakonet saluyu sareng seni jaman informasi ning era globalisasi.

Conto

Ing andhap salah sawiji lakonet anggitan Ki Harsono Siswocarito.

NURKALA KALIMANTRA GAWE GEGER SURALAYA


Kelirbeling tabir Gusti
Tabire ya wong ngawayang
Wayang manut maring dalang
Dalange murba ing wayang
Kelire layarmaya Gusti


MERCUKUNDA, SURALAYA.—Sang Hyang Pramesti Guru Jagatnata, ya Sang Hyang Otipati Pangawasa Jagat Triloka, linggih ing kursi Gading Gilang Kencana, dipunadhep dening para dewa, para batara, para sang hyang, para widadara, para hapsara sadaya warga Swargaloka.

JAGATNATA: Kakang Panji Narada, Kang—kados menapa kahanan ing Kahyangan iki? Kawah Candradimuka mangaladalad, magma murubmubyar, lindu kalabendhu geterbanter, Gerbang Selamatangkep padha retak, Istana risakporak. Prahara apa iki, Kang Panji?

NARADA: Aduh, Adi Guru—ampun sewu ampun. Sedaya menika gargara balamala raksasa saking negari Tunggulwesi kang dipunpimpin dening Jendral Nurkala Kalimantra. Piyambakipun nyuwun tahta swarga. Mekaten, Gusti Pramesti.

JAGATNATA: O jagat dewa batara! Dasar denawa luwar saka tatakrama. Lha kok boten dicekal?

NARADA: Sampun, Adi Guru—Cingkarabala lan Balaupata saged mbendung balamala raksasa ngangge nutup Gerbang Selamatangkep. Saprene wadyabalane wonten ing padang Repatkepanasan. Kula nyadhong dhawuh, Adi Guru.

JAGATNATA: Aja diumbar olehe ngidak-idak Kahyangan. Kon minggat! Usir! Nek prelu basmi!

NARADA: Sendika, Gusti! Permiyos—Indra!

INDRA: Ngestoaken dhawuh!

NARADA: Atur sedaya kekiatan tempur Suralaya demi mbasmi balamala Nurkala Kalimantra.

INDRA: Sayagi!

“Para dewa sigra tumindak: Batara Brama, Batara Wisnu, Batara Surya, Batara Bayu, Batara Kamajaya, Batara Sambu, Batara Kuwera, Batara Yamadipati, Batara Aswan, Batara Aswin, Batara Bermana, Batara Bermani, Batara Bermana-kanda, Batara Citragada, Batara Citrasena, Batara Sambodana, Batara Rawiatmaja, Batara Karaba, Hyang Patuk, Hyang Tem-boro, Hyang Dewanggana, Hyang Dewasana, Hyang Dewang-kara, Hyang Sanggana, Hyang Pancadewa, Hyang Pancaweda, Hyang Dewatama,—”

“Hinggih! Hinggih! Hinggih! Hinggih!—”

Sigra para dewa basmi mala Triloka!
Wadyabala bita-buta mala padha laga

REPATKEPANASAN.—Jendral Nurkala Kalimantra ngenteni nganti gething kepatipati, benci kagirigiri.

KALIMANTRA: Grrrk-cuah-huahaha… e, e, bojleng-bojleng iblis najis padha bengis! Mana si Jagatnata? Mesti ndelik neng keleke widadari! Kikrik karo aku! Huahaha… apa patut dadi maharajadiraja para dewa? Medun wae saka tahtamu, Jagatnata! Serahke marang aku! Nek ora, Suralaya tak gawe kiamat!

KALAMURKA: Tobat, Gusti—uningani! Gerbang Selamatangkep kabuka. Para dewa nantang perang!

KALIMANTRA: Grrrk-cuah! Laknatkeparat! Serbu!

“Serbu! Serbu! Serbu! Serbuuu—”

Bala satru buta maju
Garang padha nyerang

“Kowe wani karo dewa?”
“Why not? Kowe jago, aku jago! Kowe lanang, aku lanang! Buktike: sapa luwih lanang, sapa luwih jagoan!”
“Khhk-cuah! Buta edan!”—(Clap!)—“Ciiaatt!”—(Jder!) Adujotos dados! (Bet!)—“Hih!”—(Dez! Dig! Bugh!)—“Hegkh!”—(Bruk!)
“Ayo ngadeg, Dewa!” + “D-du-uh… tob-ba-at….”
Dupak galak! (Brak!)—“Aakkhh!”

Tan kocapa dewa padha mati suri.

“Brama kalah! Bayu mundur!”
“Para dewa mundur! Mundur!”
“Mundur! Mundur! Mundur!—”

NARADA: Cilaka! Para dewa kalah digdaya. Wisnu!

WISNU: Yes, Sir!

NARADA: Maju!

WISNU: Siap!

“Nurkala Kalimantra! Adhepi aku Batara Wisnu!”
“Sopo? Wisnu? Ayo maju—endi jago dewa? Grrrk-cuah! Lho kok turu? O tiarap! Ngopo, Wisnu?”
“Aja takon memala! Rasakena rudal Cakra—mampus jiwamu!”—(Wuzz! Clap!)
(Krep!)—“Huahaha… rudal kaya ngene sih mana mempan!”—(Pluk! Ccss!)
“Edan! Mejen, Wisnu!”
“Aduuhh cilakaaa—”
“Mlayu!Mlayu! Mlayu!”

Dewa tawur ajurmumur
Padha kaburmabur.

NARADA: Aduh, Adi Guru—cilaka! Para dewa tanpa daya; para hyang tan menang. Kados pundi, Adi Guru?

JAGATNATA: Kakang Panji Narada sumangga sira sigra lumampah menyang mayapada demi madosi jago jawata—lelaki langit lelananging jagat!

NARADA: Sayagi, Adi Guru!

Kala tiba gara-gara
Pertanda madiacerita

KARANG KABOLOTAN.—Desa luwar kota. Dusun buhun. Dukuh kumuh. Nyempil! Neng madiyaning huma, sawijining tebing miring, ning lelengkung gunung, wonten gubug ijuk. Menika ta dalemipun Ki Semar Badranaya sakulawarga para panakawan Amarta. Tanpa polusi kota, gesang mardika mangayubagya. Dagelan padha gegojegan.

Lir ilir, lir ilir
Tandure wus sumilir

“Anu, Truk—rene! Gawake bedog kambi kayu.”
“Go opo?"
“Gawe geni! Ben anget: sore-sore—pedhut padha medun, ki. Eh, Bagong endi?”
“Embuh! Golek celeng, ya‘e? Hawa ngene ki: akeh kutu-jagung hama huma.”
“Lha, Romo—nyang endi?”
“Nunggoni Pak Jun!”
“Nang pucuk gunung?”
“Ho-oh, brrr… ademe!”
“Ki mbakar pohung!”
“Ah, bosen! Suasana kaya ngene: kangen bojo! Hehehe….”

Cinta dipuja
Rindu diburu

“Endah, bojoku!”
“Wualah!”

SEMAR: Pripun, Pak Jun?

ARJUNA: Parasut Tunggulnaga lan rudal Ardadedali leres dawah teng gunung mriki. Pirsani,
lha kuwi! Untung boten njeblug bareng pesawat tempur sing ngangkut Ardadedali sing
ketembak dawah mengsah.

SEMAR: O, o, o.

ARJUNA: Ayo menyang Indraprasta. Mugi-mugi kangmas Yudistira sampun nemu malih pusaka negara Kalimasada.

SEMAR: Monggo, Pak.—Le, ayo nyang kota!

“Nah!” + “Beres, Mo!”
“Buru, Gong. Kota!”

Turun gunung Arjuna
Rambah belantararaya

Cekal Cakil
Si Butajahil

MARGASOPANA.—Jendral Arjuna lan Panakawan ngadhepi begal dalanan.

“M-mandeg! S-stop! S-sapa nama? A-arep nyang endi? S-saka endi? Mangewu! Cepet!”
“Elho! Nodong?”
“Jotos, Gong!”
(Jduh!)—“Ghk!”
“Pragalba, Rambutgeni, Galiuk, Bita Terong—maju serbu!”
“Siap!” “Beres!” “Szip!” “O’eh!”—(Jlap! Jlap! Jlap!)—“Awas!”—(Klik!)—“Hiiaa!”—(Dreder-der...!)—“Mampus lu!”
“Hehehe… Buto bego!”

Buta-buta padha sirnaperlaya
Banjur Arjuna ketemu Narada

NARADA: Eladah… bergenzong anak wong bakal diboyong! Kabeneran, Jun—ketemu. Ugi Ki Semar, hahaha… pripun kabare?

SEMAR: Kabar kabur! Eh, Nar—dewa kok keluyuran? Apa neng kahyangan kurang gawean, ya?

NARADA: Waduh, Ki Semar—pirsani…. Kahyangan geger! Suralaya digempur balamala Nurkala Kalimantra. Para dewa padha kalah, padha pasrah! Widadari padha susah! Aku diutus milari jago jawata nang mayapada. Mekaten, Ki Semar.

SEMAR: O, o, o… sapa mau? Nurkala Kalimantra! Pantes! Dheweke kuwi masih tunggal turunan karo raksasaraja Kalimataya sing mbedahbubrah Suralaya nanging ditumpastampis kambi maharesi nuklir Prof Manumayasa. Saiki ora ana jago jawata kejabi Jendral Arjuna.

NARADA: Inggih, Ki Semar! Pripun, Jun?

ARJUNA: Sayagi!

Kebat Arjuna gempur malasatru
Laralapa. Mati! Tan dukahati!

REPATKEPANASAN.—Rudal Ardadedali nembak telak Nurkala Kalimantra. Njeblug nyapu pageblug!

“Kalimantra mati!”
“Hidup Arjuna!”

Kalimantra sirnaperlaya
Kalimasada jayawaluya

Semarang, 2 Nopember 2007 Ki Harsono Siswocarito

Rembagan
Teng niki kaula bade ngrebag babagan sastra pedhalangan sing dados konsep estetik Lakonet.

Murwa
Murwa utawi suluk bubuka teng inggil wau mangrupi gubahan saka sulu "Gumungan" ing Pedhalangan Sunda, nanging sampun dilauyuaken kaliyan lakonet sing ngangge "kelirbeling" utawi "layarmaya" kados:

Kelirbeling tabir Gusti
Tabire ya wong ngawayang
Wayang manut maring dalang
Dalange murba ing wayang
Kelire layarmaya Gusti

Nyandra

Nyandra utawi janturan ngangge tata tulis warta kados teng koran. Tempat jejer negari kanggo huruf ageng sedaya, lajeng diterasanken janturan.

MERCUKUNDA, SURALAYA.—Sang Hyang Pramesti Guru Jagatnata, ya Sang Hyang Otipati Pangawasa Jagat Triloka, linggih ing kursi Gading Gilang Kencana, dipunadhep dening para dewa, para batara, para sang hyang, para widadara, para hapsara sadaya warga Swargaloka.

Antawacana

Antawacana utawi ginem ngangge tata tulis drama. Jeneng wayang ditulis ngangge huruf ageng. Diterasaken caturan kados andhap niki.

JAGATNATA: Kakang Panji Narada, Kang—kados menapa kahanan ing Kahyangan iki? Kawah Candradimuka mangaladalad, magma murubmubyar, lindu kalabendhu geterbanter, Gerbang Selamatangkep padha retak, Istana risakporak. Prahara apa iki, Kang Panji?

NARADA: Aduh, Adi Guru—ampun sewu ampun. Sedaya menika gargara balamala raksasa saking negari Tunggulwesi kang dipunpimpin dening Jendral Nurkala Kalimantra. Piyambakipun nyuwun tahta swarga. Mekaten, Gusti Pramesti.

Swara

Swara utawi onomatopia neng adhegan sabetan bandayuda ogol begalan pati ngangge tata tulis komik. Sautan, adngluhan, lalaran, lan caturan neng sabetan ditulis neng jero tanda kutip. Swara onomatopia kados swara anteman, oncatan, lan tiban ditulis nang jero kurung.

“Kowe wani karo dewa?”
“Why not? Kowe jago, aku jago! Kowe lanang, aku lanang! Buktike: sapa luwih lanang, sapa luwih jagoan!”
“Khhk-cuah! Buta edan!”—(Clap!)—“Ciiaatt!”—(Jder!) Adujotos dados! (Bet!)—“Hih!”—(Dez! Dig! Bugh!)—“Hegkh!”—(Bruk!)
“Ayo ngadeg, Dewa!” + “D-du-uh… tob-ba-at….”
Dupak galak! (Brak!)—“Aakkhh!”

Lelagon

Lelagon sing wonten ing lakonet iki yaiku tembang "Lir Ilir" sing dicekak.

Lir ilir, lir ilir
Tandure wus sumilir

Carita

Cariyos lakonet niki mangrupi carangan amargi boten wonten pakemipun. Nanging pola cariyosipun saka cariyos Prabu Kalimataya sing mbedah Kahyangan nanging dipun pejahi dening Resi Manumayasa kados sing dikandhake Semar.

SEMAR: O, o, o… sapa mau? Nurkala Kalimantra! Pantes! Dheweke kuwi masih tunggal turunan karo raksasaraja Kalimataya sing mbedahbubrah Suralaya nanging ditumpastampis kambi maharesi nuklir Prof Manumayasa. Saiki ora ana jago jawata kejabi Jendral Arjuna.