Monday, June 23, 2008

Konsep Estetik Lakonet


Bubuka

Murwa wonten inggil punika dipuncatet saking situs http://wayangcitra.blogspot.com, satunggil situs wayang wontening duniamaya ingkang dipunasuh dening Ki Harsono Siswocarito, wiwit November 2007. Situs punika anggelaraken genre-genre wayang gagrak enggal, yaiku lakonet, wayang visual, wayang digital, wayang grafis, wayang animasi, kaliyan wayang interaktif. Nanging wontening seratan punika genre ingkang badhe dipunwedar namung lakonet kemawon, utaminipun ingkang magepokan kaliyan konsep estetikanipun.

Maksadipun konsep estetik lakonet wontening judul seratan pinika yaiku gagasan-gagasan babagan kaendahan wontening lakonet. Ewondene maksadipun tegangan antara tradisi kaliyan inovasi yaiku konsep estetik ingkang adhedhasar saking gagasan-gagasan kaendahan tradisional kaliyan gagasan-gagasan kaendahan modern.

Hartosipun Lakonet

Lakonet awujud gabungan saking tembung "lakon" (crita wayang) kaliyan tembung "net" (Internet). Sebatan punika dipundamel dening Ki Harsono Siswocarito kangge jejuluk lahiripun satunggil genre wayang gagrak enggal ingkang dipunpublikasiaken wontening Internet. Lakon awujud genre sastra wayang lampahan kangge pakeliran, kaliyan internet awujud mediamaya online ingkang sinambungan secara global. Dados, lakonet hartosipun lakon ingkang dipunpakeliraken wontening mediamaya internet.

Konsep Estetik Lakonet

Konsep estetik lakonet awujud tegangan antara tradisi kaliyan inovasi. Inggih punika, lakonet adhedhasar saking konsep estetika tradisional kaliyan estetika inovatif. Secara tradisional, konsep estetik lakonet selaku satunggil genre wayang gagrak enggal adhedhasar sastra padalangan. Nanging secara inovatif, konsep estetik lakonet gadhah tegangan kaliyan tradisi punika kangge mujudaken inovasi-inovasi enggal. Tegangan antara tradisi kaliyan inovasi punika dados dhedhasar konsep estetik lakonet.

Sastra Pedhalangan

Sastra pedhalangan awujud rekabasa dalang wontening seni pakeliran wayang. Sastra pedhalangan awujud murwa utawi pelungan (suluk bebuka pedhalangan), nyandra janturan (deskripsi jejer adhegan wiwitan) kaliyan pocapan (narasi adhegan), suluk (puisi pedhalangan), antawacana (dialog wayang), sabetan (basa wiraga wayang), swara (swara, celotehan, kaliyan onomatopi), tembang (lalagon), mantra (puisi magis), kaliyan lakon (crita wayang).

A. Murwa

Murwa awujud suluk bebuka wontening pakelirran wayang. Pedhalangan Jawa Timur ngangge jeneng pelungan; pedhalangan Jawa Tengah ngangge jeneng ilahengan; kaliyan pedhalangan Jawa Barat ngangge jeneng murwa. Ing andhap punika conto murwa cekak saking pedhalangan Jawa Barat.

Kembang sungsang binang kunang

Cahaya nira kadya gilang gumilang

Murwa panjang ing andhap punika saking pedhalangan Jawa Timur.

Sun miwiti andhalang
Wayang ingsun minangka bambang paesan,
Kelire jagad dumadi,
Larapan naga pepasehan,
Pracik tapeling jagad gumelar,
Yana
drojog sangga bawana.
Ligan rajeg wesi, blencong kencana,
Urube luber kadya Hyang Bathara Surya.
Kothaking wayang kayu cendhana sari,
Tutuping dhuwur kadya kusuma,
Kepyake gelap angampar.

Wontening lakonet Ki Harsono Siswocarito, murwa ingkang aslinipun saking sastra pedhalangan dipunmodifikasi dados bentuk enggal. Ing andhap punika conto-conto murwa wontening lakonet-lakonetipun.

Langit kelir tabir Gusti
Tabire ya wong ngawayang
Wayang manut maring dalang
Dalange murba ing wayang
Kelire ayon sabita Gusti

Kaliyan

Kembang sungsang cahya kunang
Kadia soca lintang gilang gumilang
Tembang hyang pangreka dalang
Dadia piwulang wong ngawayang

Kaliyan ugi

Dene utamaning nata
Berbudi bawa laksana
Dene utamaning praja
Adilmakmur paramarta

B. Nyandra


Nyandra awujud deskripsi adhegan ingkang ngangge basa prosa (gancaran) wintening pakeliran wayang. Wonten kalih jenis nyandra: janturan kaliyan pocapan. Janturan awujud deskripsi adhegan ingkang dipuniringi gamelan; kaliyan pocapan awujud narasi adhegan tanpa iringan gamelan. Adhedhasar saking pedhalangan Jawa Barat, Ki Harsono Siswocarito amodifikasi janturan ingkang dipuncatet saking lakon Jaya Renyuan garapan ki dhalang Dede Amung Sutarya.

Suh rep data pitana! anenggih wau kocapa negara ing pundi ingkang kaeka adi dasa nama purwa, eka sawiji adi linuwih dasa sapuluh nama iku panjenengan purwa nami wiwitan. Sandyan katah titahing dewa kasongan ing akasa, sinangga ing pertiwi, kaideng ing samudra, tebih ing parang muka, dasar negara Dwarawati silokane jero tancebe, jembar laladane, gede obore, duwur kukuse, padang jagate, adoh kakoncarane. Sigeg ingkang murweng kawi paparab kang dadi nalendra, inggih kang ngarenggani pura, jejeneng Sri Maha Batara Kresna ya Prabu Jenggalamanik, Prabu Harimurti, Prabu Padmanaba, Prabu Basudewaputra, saweg dipunadep dening ingkang rayi Arya Setiyaki lan ingkang raka Patih Udawa. Sreg tumeluk kaya kuncim pertala mukanipun sarta kadiya tata malih krama paningalipun Padmanegara lan Udawa saking ajrih dateng pangkonan. Samya prapta ngabiyantara, jajar denira pinara.

Nyandra wontening lakonet dipunmodifikasi dados bentuk ingkang cekak sapertos conto ing andhap punika.

MERCUKUNDA, SURALAYA.—Maharaja Tribuwana Sang Hyang Otipati Pramesti Guru Jagatgirinata ya Sang Hyang Manikmaya maharaja diraja jagat pramudita lingih ing singgasana Dampar Kencana lemek babut permadani sutra rerenda permata tinaretes ing sosoca dipunadhep dening para dewa pemuka triloka samiya padha jajar denira pinara.

Kaliyan ing andhap punika satunggil conto ingkang luwih cekak malih.

ASTINA.—Para Kurawa nuju imbal wacana sareng Jendral Baladewa, Presiden Mandura, ngarembag masalah musibah negara.

2. Conto Pocapan

Pocapan awujud nyandra tanpa iringan gamelan kangge nyariosaken kahanan wontening adhegan. Ing andhap punika satunggil conto pocapan wontening lakon Jaya Renyuan garapan ki dhalang Dede Amung Sutarya.

Padmanegara nyandak dua hulusapu bade dicipta ku Kresna. Atuh Kresna rep sidakep ana sinuku tunggal babakane caturdriya--catur papat, driya angen-angen, sir budi cipta kalawan rasa. Pangambung teu diangge ngangse; soca teu diangge ningal; cepil teu diangge ngarungu; baham teu diangge ngucap lir ibarat anu paeh ngadeg, nanging bentena pedah ngangge ambegan.

Wontening lakonet, pocapan ugi dipunmodifikasi dados bentuk ingkang cekak awujud baris-baris puisi. Ing andhap punika conto-contonipun.

Siapsiaga para dewa
Basmi mala Triloka!

Kaliyan ing andhap punika conto pocapan ingkang puitis.

Berang! Garang!
Buta menyerang!

C. Suluk

Suluk awujud citra ingkang dipuntembangaken dening ki dhalang wontening pakeliran wayang. Ing andhap punika conto suluk saking pedhalangan Jawa Barat.

Conto 1

Saur nira tandana panjang
Sinenggih sabda ya uninga lawan
Sabda ya uninga lawan
Sauri nira tandana panjang sinengih
Sabda uninga wis
mama
Ulun layu dening sekti ala bakti dening asih
Ya ding asih
Wong asih ora katara

Conto 2

Betet ijo Kepodang ulese kuning
Abang manuke wulung kadya wowor
Sandang rawit puter gemeke ya lurik-lurik
Dadanira kinuwungan ya kinuwungan
Kadya bocah ngangge kakalung
Ningsor waringin wulung

Conto 3

Sri tinon ing pasewakan
Busana manekawarna
Murub mubyar cahayanira
Kadya kunang-kunangan
Sri tinon ing pasewakan
Busana manekawarna
Murub mubyar socanira
Kadya parada tinabur
Kadya kunang-kunangan
Sekar wijaya kusuma lawan

Wontening lakonet, suluk dipunmodifikasi dados sajak couplet. Ing andhap punika conto suluk saking lakonet Ki Harsono Siswocarito.

Siaptegap sang Dursasana
Panglima pasukan Astina!

Kurawa menyerbu kampus
Mahasiswa bikin mampus

D. Antawacana

Antawacana awujud dialog antartokoh wayang. Ewondene antawacana antara tokoh wayang kaliyan nayaga, wirasuara, utawi waranggana dipunsebat dialog samping (aside). Antawacana biasanipun dipunbabar sasampunipun pocapan. Ing andhap punika conto dialog saking lakon Jaya Renyuan garapan ki dhalang Dede Amung Sutarya.

KRESNA: Eladalah, Yayi, Yayi Setiaki.

SETIAKI: Kaula nun.

KRESNA: Kakang Patih Udawa.

UDAWA: Lo, lo, lo, Hahahah… pun kakang Patih Udawa.

KRESNA: Marajeng ka payun calikna.

SETIAKI: Ti payun anu kapihatur pun rayi nyanggakeun sembah pangabakti mugiya ditampi.

KRESNA: Sembah Rayi ditampi kudua panangan kiwa kalawan tengen, disimpen di luhur dina embun-embunan, di handap dina pang-konan, dicatet dina tungtung emutan anu teu keuna kuowah gingsir.

SETIAKI: Ngahaturkeun nuhun. Kalih perkawisna—

KRESNA: Kumaha, Yayi?

SETIAKI: Bilih aya kalepatan ageng sumawanten alit, agung cukup lumur, neda jembar hapunten anu diteda.

KRESNA: Perkawis kalepatan sok bujeng ku aya basana menta dihampura, sanaos teu aya basana akang parantos jadi lautan hampura kana kalepatan sampean, Yayi.

SETIAKI: Ngahaturkeun nuhun.

Ing andhap punika conto antawacana wontening lakonet.

BIMA: Para Profesor sing dakurmati! Apa para sedulur kabeh padha kuciwa marang tumindake bala Kurawa?

KANETRA: Temtu! Nanging dianggep dagelan kemawon. Toh saged beladiri.

PULASIA: Huahaha… bener! Gempuran menika boten wonten hartosipun kangge biomacrobot karyarekayasa kula.

ESTIBANDA: Ugi monsterobot samangke saged mbedahbubrah memala menika.

MANINGRAT: Dasar Kurawa! Wayang mbeling kados menika kumawani adol bagus. Nggaya! Khhkcuah!

MARUTA: Prelu diajar, Prof! Ben nyaho!

BARUNA: Bener! Anggite ngelmu kawruh namung wontening Universitas Negeri Soka-lima, teknologi namung wontening Universitas Talkanda? Kemaki-kemlinthi! Gemagus mbagusi!

BIMA: Iyo! Tumindake militer Astina perlu dituntut. Siapke balayuda biomacrobot lan monsterobot kanggo ngajurmumur balamala Astina.

PULASIA: Sendika!

ESTIBANDA: OK!

E. Sabetan


Sabetan awujud wiraga wayang sapertos tarian, lakuan, kaliyan lagaan. Tarian yaiku wiraga wayang ingkang dipuniringi tembang kaliyan gamelan. Lakuan yaiku wiraga wayang ingkan dipuniringi kecrek utawi kendhang kemawon. Ewondene lagaan yaiku wiraga wayang wontening pabaratan ingkang dipun iringi gamelan utawi kecrek kaliyan kendhang. Wontening lakonet, sabetan dipungarap ngangge adhegan action.

RIMBAMALA.—Mintaraga aduyuda sareng bala Manimantaka.

“M-mandeg! S-sapa s-sira?”

“Truk, sikat yu!”

“Siplah!”—(Duk! Bugh!) Ambruktakluk (Blug! Gludug!)—“Iki rasakna! Hih!”—(Jplak! Gdubrak!)—“Aaawww!”

“Bah! Keparat! Kaladurga, Kaladurjana, Kaladuraksa, Kaladurmala, Kalastuwila, Kala-daksa, Kaladarba, Kalagarba, Kaladuskerta, Kaladusta, Kaladursila—majuserbu!”

“Reng, embat granat!” + “Okelah!”—(Plas!)

(BLAARR!)

F. Swara


Swara awujud mbengokan, jeritan, aduhan, tobatan, utawi swara tiron ingkang dipunsebat onomatopia. Swara awujud palengkap sabetan lagaan. Ing andhap punika conto swara saking lakonet Ki Harsono Siswocarito.

“E-e-babo-babo… Gog—ana p-pangalasan Pring-gadingacala. S-sapa, Gog?

“Sst! Jendral Arjuna!”

“E-e-babo-babo… s-serbu!”—(Clap!)—“C-ciaat!”—(Dez! Zplak! Deb! Bugh!)—“Hugk-khoeekh uhuooo… m-mati a-aku, Gog!”—(Bruk!)

“Cakil mati, Lung!”

“Ben ae, Gog!”

“Grr-babo-babo, keparat! Adhapi aku Dityakala Badaisegara! Heh, konco-konco: Pragalba, Rambut Geni, Padas Gempal, Jurangrawah, Buta Ijo, Buta Terong, Buta Endog—ayo keroyok si perwira keparat iki!”

“C’mon!” + “OK!” + “Move!”

“Siji, loro, telu! Ciat! Ciat! Ciiaatt!”—(Blaarr!)—“Aduh! Ahk! Khk! Klk!”—(Blug! Blug! Blug!)

“Zuilah! Mampuz zedaya!” “Benal! Mlayu, Mas!”

(Jleg!)—“Mandheg!”

“Zapa kon? O yez! Kenalin—aku Mr George! Yez, Mr Joz!”

“Busyet! Lumayan keren juga ki Buto—nganggo nama beken segala! Kowe kalah, Reng.”

“Em… kowe sapa, Pelo?”

“Mistel Gabliel! Ayo minggat ah! Usah ngulusin cah ola kaluan!”—(Bugh! Bugh!)—“Adow! Main pelmak lagi! Blantem-blantem, tapi spoltif! Ngawul ngoe!”

(Dor-dor!)—“Beres, Gong!”

G. Tembang


Tembang awujud lelagon ingkang dipuntembangaken dening waranggana, wiraswara, utawi dhalang. Tembang wiwitan pakeliran wayang dipuntembangaken dening waranggana. Tembang iringan pakeliran wayang dipuntembangaken dening waranggana kaliyan wiraswara. Tembang wontening adhegan Limbukan kaliyan Gara-gara dipuntembangaken dening dhalang ingkang sesarengan kaliyan waranggana utawi bintang tamu. Ing andhap punika conto tembang bebuka wontening pedhalangan Jawa Barat.

Sampurasun dulur-dulur
Nu aya di pilemburan
Wilujeng patepang dangu
Ti abdi saparakanca
Ti abdi saparakanca
Gamelan Munggul Pawenang
Nyanggakeun hiburanana, Juragan
La mugiya janten panglipur
Pangbeberah duh kana manah

Tembang ing andhap punika dipuntembangaken dening si Cepot wontening lakon Jaya Renyuan anggitanipun ki dhalang Dede Amung Sutarya.

"Lagu Nu Ngusep"

Barung herang liar mijah
Clom kiriwil ari anclom ngagiriwil
Mawa epan rupa-rupa
Clom kurunyud lamun anclom sok ngurunyud
Plung kecemplung plung kecemplung
Empan teuleum kukumbul ambul-ambulan
Kenur manteng jeujeur jeceng
Leungeun lempeng panon mah naksir nu mandi
Kop tah lauk mere dahareun
Mangga mangga mangga geura tuang
Geura raos ditanggung deudeuieun
Mangga mangga ulah isin-isin
Empan cangkilu ungkul dilangkung
Empan papatong kalah dipelong
Ku epan colek kalah ngadelek
Lekcom lekcom panon belek nyambel oncom

Ing lakonet Ki Harsono Siswocarito wonten tembang ingkang dipuntemangaken dening Panakawan saking tembang Asmarandana Sunda.

Gandasari buah ati
Pujaan urang sadaya
Buku pinuh kupapaes
Alus jadi patamanan

Ugi wonten tembang ingkang dipunmodifikasi saking kalih baris lirik lagu Rolling Stones.

Yu yus tu bi mai parti dol
Bat now yu sey de parti’s oper

Lirik aslinipun yaiku:

You used to be my party doll
But now you say the party's over

H. Mantra


Mantra utawi sastra mantra pedhalangan wonten kalih kategori. satunggalipuni, mantra ingkang awujud doa ki dhalang wontening pakeliran wayang. Kalihipun, mantra ingkang awujud rapalan tokoh wayang kangge medalken kasaktenipun.


Contonipun mantra bebuka pakeliran saking Mpu Tan Akung:

Ingsun Angidhepa Sang Hyang Guru Reka,

Kamatantra: swaranku manikastagina.

Contonipun rapalan mantra penyirepan dening tokoh wayang Indrajit:

Rep sirep si Megananda

Wong sarewu padha tumut

Salaksa wong serah nyawa

I. Lakon


Lakon wontening lakonet asalipun saking crita-crita wayang ingkang saged dipunklasifikasiaken dados crita pakem, carangan, gubahan, kaliyan sempalan. Crita pakem asalipun saking Mahabarata, Ramayana, Serat Paramayoga, Serat Pustaka Rajapurwa, Serat Purwakandha, kaliyan sanesipun. Crita carangan awujud versi crita pakem ingkang sampun dipunmodifikasi dening ki dhalang. Crita gubahan awujud versi crita ingkang dipunadaptasi. Crita sempalan awujud crita wayang kreasi enggal.


Unsur tambihan


Kejabi unsur-unsur sastra pedhalangan ing inggil punika, lakonet gadhah unsur-unsur dukungan ingkang awujud citra, hiperteks, sareng cyberteks.


Citra awujud gambar ingkang dipunangge ilustrasi selaku unsur tambihan lakonet. Citra kangge ilustrasi lakonet ngangge wayang digital, yaiku gambar wayang ingkang dipundamel ngangge teknik seni lukis digital. Adhedhasar saking konsep estetika layarmaya, wayang digital dipundamel wewalikan saking wayang cetak. Layarmaya ngangge latar ireng, kosokwalikipun wayang cetak ngangge latar putih. Pramila wayang digital wontening lakonet awujud bayangan putih wontening latar ireng. Punika benten kaliyan wayang cetak ingkang anggambarken wewayangan ireng wontening latar putih. Ewosemana bayangan ireng wontening pakeliran wayang kulit ingkang gangge kelir putih.


Hiperteks wontening lakonet awujud link internal kaliyan link eksternal. Wontenipun link punika mbentenaken teks kaliyan hiperteks. Hipertekstualisasi awujud proses mediamorfosis saking teks tulis dados hiperteks elektronik.


Cyberteks wontening lakonet awijud wahana interaktif antara hipertekstualisasi ingkang dipundamel dening ki dhalangmaya kaliyan komunitasmaya ing duniamaya. Interaktivitas punika maringaken peluang dumateng sedaya netizen wontening komunitasmaya kangge medamel interaksi secara aktif.


Simpulan


Sastra pedhalangan gadhah anekaragam gaya. Punika mujudaken wontenipun pluralitas gaya wontening tradisi pedhalangan Indonesia, sapertos pedhalangan gaya Jawa Barat, Jawa Tengah, Jawa Timur, Bali, Lombok, Banjar, kaliyan sanesipun.

Ngangge nerapaken konsep estetik ingkang awujud tegangan antara tradisi kaliyan inovasi punika lakonet dados satunggil genre wayang posmodern ingkang ngangge internet selaku media pakeliran kaliyan publikasinipun.

Semarang, 22 Juni 2008

Referensi

Harghana SW, Bondhan. 2003. Janturan Jangkep Wayang Purwo. Sukoharjo-Surakarta: Cendrawasih.

Haryanto, s. 1992. Bayang-bayang Adhiluhung. Semarang: Dahara Prize.

Sukatno, Anom. 1993. Janturan lan Pocapan Ringgit Purwo. Sukoharjo-Surakarta: Cendrawasih.

Sutarya, Dede Amung. 1977. Jaya Renyuan. Indonesia: Gita Record Metropolitan.

Timoer, Soenarto.1988. Serat Wewaton Padhalangan Jawi Wetanan II. Jakarta: Balai Pustaka.